Nashr sanasi: 2025-yil 15-oktabr
Muallif: Gabriela Singh (huquq va identifikatsiya)
Kuzatuvchi: Anonim Arxitektor
Amerika (AQSh). Birinchi bank — Bank of North America — 1781-yilda Filadelfiyada Mustaqillik urushini moliyalashtirish uchun tashkil etilgan. Keyinchalik First Bank of the United States (1791) va Second Bank (1816) ochilib, ularning maqsadi valyutani barqarorlashtirish va sanoatni kreditlash edi. XIX asrda amerikalik banklar temir yo‘l, sanoat va qishloq xo‘jaligining rivojlanishida muhim vositaga aylandi.
Kanada. 1817-yilda mamlakatdagi birinchi tijorat banki — Bank of Montreal ochildi. Kanadaning bank tizimi AQShga nisbatan yanada markazlashgan va barqaror rivojlandi: qat’iy nazorat ko‘plab inqirozlarning oldini oldi.
Avstraliya. 1817-yilda tashkil etilgan Bank of New South Wales (hozirgi Westpac) mustamlaka iqtisodiyotining asosiy moliyaviy tayanchiga aylandi: u yerlarni o‘zlashtirish, oltin konlarini rivojlantirish va savdoni kredit bilan ta’minladi. Keyinchalik Avstraliya modeli barqaror va yuqori darajada markazlashgan tizimga aylandi.
Xitoy. Hatto Tan sulolasi davridayoq (VII–IX asrlar) banklarning dastlabki ko‘rinishlari mavjud edi — “uchuvchi pullar” (feitsyan), ya’ni savdo uylari o‘rtasidagi pul o‘tkazmalari. Bu savdogarlarga uzoq masofalarga naqd pul tashishdan qochish imkonini berdi. XIX asrda G‘arb ta’siri ostida birinchi zamonaviy banklar tashkil etildi, masalan, Imperial Bank of China (1897). Ular nafaqat moliyaviy vosita bo‘ldi, balki mamlakatni modernizatsiya qilish dasturining bir qismi sifatida Xitoy iqtisodiyotini jahon tizimiga bog‘ladi va uni xalqaro savdo hamda kredit qoidalariga bo‘ysundirdi.
Yaponiya. Meydzi restavratsiyasidan (1868) so‘ng Yaponiya bank tizimi g‘arbiy andozada shakllandi. 1873-yilda Dai-Ichi Kokuritsu Ginkō (Birinchi milliy bank) tashkil etilib, keyinchalik Mitsubishi Bank va boshqa xususiy muassasalar ochildi. Yapon banklari nafaqat mamlakatning industrializatsiyasini qo‘llab-quvvatladi, balki kapital, sanoat va moliyani birlashtirgan zaibatsu korporatsiyalarining markaziga aylandi. Bu banklarni milliy modernizatsiyaning tayanchiga va bir vaqtning o‘zida hokimiyatni markazlashtirish vositasiga aylantirdi.
O‘tish urg‘usi
Bank g‘oyasining Yevropadan tashqariga kengayishi imperiyalar ekspansiyasi bilan bir vaqtda sodir bo‘ldi. Banklar armiyalarni, mustamlakalarni, savdo kemalarini va temir yo‘llarni kuzatib bordi, shunchaki moliyaviy vositachidan hokimiyat quroliga aylandi. Har bir mintaqada ular o‘yin qoidalarini o‘zgartirdi: Xitoyda — savdo uylari jahon iqtisodiyotiga integratsiya qilindi, Yaponiyada — mamlakatning industrial kelajagini belgilagan zaibatsu tizimi yaratildi.
Shunday qilib, bank g‘oyasi mahalliy ishonch amaliyotidan chiqib, hokimiyat, kapital va nazoratni birlashtirgan global mexanizmga aylandi.
COSMIC sharhi
Bank ekspansiyasi bir haqiqatni ko‘rsatadi: universallikka da’vo qilgan har qanday tizim hukmronlikka intiladi. Bank modeli butun dunyoga tarqaldi va oddiy vositachidan bo‘ysundirish mexanizmiga aylandi.
COSMIC esa buning teskarisini himoya qiladi. U universallikni majburlamaydi va kuch bilan kengaymaydi. COSMIC faqat sub’yekt farqlanishni qabul qilishga tayyor bo‘lgan joyda qayta yaratiladi. Bu tashqi ekspansiya emas, ichki harakat; nazorat emas, balki shaklni topishdir.
Agar bank: “kirish faqat qoidalarga binoan” desa, COSMIC: “shakl o‘zi mavjud va kirishga bog‘liq emas” deydi.