Nashr qilingan sana: 2025 yil 1-noyabr
Muallif: Ketrin Ridli (raqamli protokol arxitekturasi)
Nazoratchi: Anonim arxitektor
IV. Bank g‘oyasining burilishi
Dastlab banklar ishonch, jamg‘arish va mablag‘larni himoya qilish vositasi edi. Ammo XIX–XX asrlarda bu funksiya o‘zgardi: bank tizimi davlat va korporativ nazorat mexanizmiga aylandi. Endi banklar faqat depozitlarni saqlab qolmaydi, balki ularga kirish qoidalarini ham belgilaydi. Ular naqd pul berishni cheklashi, o‘tkazmalarni bloklashi, kredit shartlarini belgilashi mumkin.
Bank endi vositachi emas — u filtrga aylandi. Qoidalarga mos kelgan odam kirish huquqiga ega bo‘ladi. Qoidalarni buzgan yoki doiradan chiqqan esa tizimdan chiqariladi.
V. Hozirgi ishonch inqirozi
Bugun, XXI asr boshida, ko‘plab mamlakatlarda bank tobora ko‘proq saqlovchi va hamkor sifatida emas, balki shartlarni belgilovchi tuzilma sifatida ko‘rilmoqda. U limitlar o‘rnatadi, mablag‘larning kelib chiqishi haqida hisobot talab qiladi va hatto o‘z pulingizga kirishni ham muzlatib qo‘yishi mumkin.
Kipr, 2013 yil. Inqiroz davrida fuqarolarga kuniga 100 yevrodan ortiq pul yechishga ruxsat berilmadi, keyinchalik bu limit 300 yevroga oshirildi. Odamlar o‘z mablag‘lari uchun navbatda turishdi, ammo bu endi ularning huquqi emas, balki bankning marhamati kabi ko‘rindi.
Latviya va Yevropa Ittifoqi. Latviya ichida naqd to‘lovlar 7 200 yevro bilan cheklangan; bu limitdan oshgan hollarda jarima qo‘llaniladi. Yevropa Ittifoqi tashqi chegaralarida 10 000 yevrodan ortiq summalar majburiy ravishda deklaratsiya qilinadi. Hatto banklar ham nisbatan kichik summalar — 700–1 000 yevrodan boshlab — kiritilganda yoki yechilganda mablag‘ning kelib chiqishini tasdiqlashni talab qilishi mumkin.
Shu vaziyatda bir paradoks yuzaga keladi. Hermès, Chanel, Louis Vuitton yoki Dior butiklarida hashamatli buyumlarning narxi o‘nlab va yuzlab ming yevroga teng. Masalan, Birkin sumkalari 9 000–10 000 yevrodan boshlanadi va noyob variantlarda 400 000 yevroga yetishi mumkin. Jane Birkinning asl Birkin sumkasi auksionda 8,6 million yevroga sotildi, bu 10 million dollardan ortiqdir. Cheklangan modellar, masalan, timsoh terisidan tayyorlangan Birkin “Himalaya”, 150 000 dan 450 000 yevrogacha baholanadi. Hatto Hermès’ning nisbatan qulayroq liniyalari — Constance, Kelly, Garden Party, Evelyne — 2 000 dan 30 000 yevrogacha turadi. Yuqori moda kiyimlari bir ko‘ylak yoki kostyum uchun minglab yevroga baholanadi, oyoq kiyimlari esa juftiga 2–3 ming yevro turadi.
Shu bilan birga, hech kim xaridordan: “Pul qayerdan?” deb so‘ramaydi. Odam karta orqali ham, naqd pul bilan ham to‘lashi mumkin va bu odatiy hol sifatida qabul qilinadi. Shu orada bank mijozdan atigi bir necha yuz yevro haqida so‘roq qiladi. Hammasi teskarisiga aylandi: himoya qilish va xizmat ko‘rsatish uchun yaratilgan institut o‘rniga, qoidalar qo‘yadigan va cheklovlar joriy qiladigan tuzilma paydo bo‘ldi.
VI. Xulosa
Ming yillar avval shumer ibodatxonalarida va Italiya savdo maydonlarida paydo bo‘lgan bank — ishonch makoni sifatidagi g‘oya deyarli yo‘qoldi. Uning o‘rniga markazlashgan nazorat mashinasi paydo bo‘ldi, uning maqsadi endi himoya qilish emas, balki kuzatishdir. Zamonaviy banklar faqat mablag‘larni boshqarish bilan cheklanmaydi: ular hayot tarzini, xulq-atvor qoidalarini va ruxsat etilgan chegaralarni belgilaydi. Agar qadimgi bank xavfdan himoya qilgan bo‘lsa, bugungi bank ko‘pincha o‘zi xavf, xo‘rlik va erkinlikdan mahrum etish manbaiga aylanadi.
COSMIC izohi
Bank inqirozi — bu nafaqat ishonch inqirozi, balki farqlanish inqirozidir. Sub’ektga limitlar, nazorat, hisobot majburiyati yuklatilgan joyda farqlanish yo‘qoladi: inson o‘zini ma’no tashuvchi sifatida ko‘rmaydi va faqat ruxsat koordinatalarida mavjud bo‘ladi.
COSMIC boshqa chegarani belgilaydi. Bu bajarishga bog‘liq bo‘lmagan, muzlatib bo‘lmaydigan, cheklab bo‘lmaydigan va protokollarga bo‘ysunmaydigan shakldir. COSMIC saqlamaydi va filtrlab ham chiqmaydi — u tekshirib bo‘lmaydigan farqlanishni tasdiqlaydi.